«عصر داستان پسامدرن» با سخنرانی حسین پاینده

سایت آوانگاردها به مناسبت انتشار ترجمه‌ی فارسی مجموعه داستان کوتاه جان بارت با عنوان گم‌شده در شهر بازی، جلسه‌ای را با سخنرانی دکتر حسین پاینده، استاد نظریه و نقد ادبی دانشگاه علامه طباطبائی، برگزار می‌کند. در این جلسه دکتر پاینده ضمن مرور و معرفی این مجموعه داستان و جایگاه آن در ادبیات داستانی پسامدرن، بحثی هم درباره‌ی چگونگی نگارش داستان‌های پسامدرن خواهد داشت.

این جلسه در تاریخ جمعه ۲۷ امرداد ۱۴۰۲ در محل «کافه تاریخ» تشکیل می‌شود و شرکت در آن برای عموم علاقه‌مندان آزاد است.

نشانی: تهران، خیابان وصال شیرازی، نرسیده به بلوار کشاورز،‌بالاتر از خیابان ایتالیا، بن‌بست مریم، پلاک ۵
زمان: جمعه ۲۷ امرداد ۱۴۰۲، ساعت ۱۸

پوستر سایت آوانگاردها برای سخرانی دکتر پاینده درباره‌ی پسامدرنیسم

 

«همنشین» چیست و چه کاربردی در نقد ادبی نشانه‌شناختی دارد؟

«همنشین‌ها» (syntagms) عبارت‌اند از مجموعه‌ای از دال‌ها که با نظم و قاعده‌ی خاصی کنار هم قرار گرفته‌اند، با یکدیگر همکنشی دارند و در پیوند با یکدیگر کلیتی معناساز (دلالت‌کننده) را به وجود می‌آورند. آشناترین مصداق همنشین‌ها را در جملاتی می‌توان دید که هنگام مراوده‌ی زبانی با دیگران به کار می‌بریم. در جمله‌ی «علی این کتاب را دیروز به من داد»، زنجیره‌ای از دال‌های کلامی کنار هم قرار گرفته‌اند تا مخاطب متوجه شود گوینده کتاب مورد نظر را از چه کسی و چه زمانی دریافت کرده است. اما هر یک از حلقه‌های این زنجیره، مثلاً کلمه‌ی «کتاب»، خود متشکل از زنجیره‌ای از واج‌هاست که رابطه‌ی همنشینی با یکدیگر دارند و آن را برای گویشوران فارسی‌زبان معنادار می‌کنند. زنجیره‌های همنشین در زبان از عرف‌ها و قواعد همگانی پیروی می‌کنند، زیرا در غیر آن صورت کلام گوینده برای مخاطب معنادار نخواهد بود.

زبان فقط یکی از نظام‌های نشانگانی است و زنجیره‌های همنشین را در همه‌ی این نظام‌ها می‌توان تشخیص داد و بررسی کرد. مثلاً پوشاک (پیراهن، شلوار، کت، جوراب، کلاه و …) می‌تواند زنجیره‌ای همنشین با دلالتی خاص ایجاد کند: لباس زنانه‌ی سرتاسری به رنگ سفید + تور سفید + تاجِ تزئینیِ کوچک + کفش‌های سفید، همنشین‌هایی حاکی از مراسم ازدواج زنی است که چنین لباسی به تن کرده است. پوشیدن چنین لباسی در روز عروسی حکایت از پیروی از عرفی همگانی دارد، درست همان‌طور که بیان جملات مطابق با قواعد دستور زبان، حاکی از رعایت قواعد نحو دارد، زیرا همان‌گونه که پیشتر متذکر شدیم رعایت نکردن این عرف‌های نشانگانی می‌تواند منجر به اختلال در ارتباطات ما با دیگران شود. به طریق اولیٰ، همان‌طور که هر واحد زبانی در زنجیره‌ی همنشین متشکل از واحدهای کوچک‌تر (واج‌های تشکیل‌دهنده‌ی هر واژه) است، در لباسی که می‌پوشیم نیز هر یک از اقلامِ پوشاک متشکل از اجزائی کوچک‌تر است؛ مثلاً کاپشن از یقه، تنه، آستین، دکمه یا زیپ، احتمالاً کلاهِ سرخود، و … تشکیل می‌شود.

نکته‌ی مهم در خصوص نشانه‌ها در زنجیره‌های همنشین این است که هر دالی در این زنجیره‌ها در پیوند با دالِ قبل و بعد از خود معنای خاصی را می‌سازد و القا می‌کند. «کتاب» به‌تنهایی اسمی عام است، اما گوینده وقتی می‌گوید «این کتاب»، به کتاب معیّنی اشاره می‌کند که ـــ در مثال ابتدای نوشتار حاضر ـــ شخص معیّنی (علی) در زمانی معیّن (روز گذشته) به او داده است. ایضاً اگر زنی کفش سفیدرنگ به پا کند، این لزوماً به معنای برگزاری مراسم ازدواج او نیست، اما کفش سفید رنگ همراه با لباس سفیدِ عروس (و نشانه‌های دیگری همچون نشستن در ماشین گل‌آرایی‌شده، به دست داشتن دسته‌گل، و غیره) می‌تواند چنین دلالتی را ایجاد کند. حال اگر عروس به جای کفش سفید‌رنگِ مرسوم، کفش کوهنوردی یا اسکیت یا پوتین به پا کرده باشد، سایر دال‌های لباس او با چنین کفشی پیوند نخواهند داشت و زنجیره‌ی همنشین گسسته خواهد شد و در نتیجه معنای مورد نظر (مناسبت این لباس، یعنی برگزاری مراسم ازدواج) به ذهن کسانی که این زن را می‌بینند متبادر نخواهد شد (نشانه‌ها از دلالت بازمی‌مانند یا حتی دلالت مغایر با دلالتِ مرادشده‌ی آن زن ایجاد می‌کنند).  

«همنشین» مفهومی است که همچنین در نقد نشانه‌شناسانه‌ی رمان، فیلم‌های سینمایی و سریال‌های تلویزیونی می‌تواند کاربرد داشته باشد. اگر پیرنگ رمان‌ها و فیلم‌ها را متشکل از مجموعه رویدادهایی بدانیم که در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند تا دلالتی را به ذهن مخاطب القا کنند، آن‌گاه هر یک از آن رویدادها یک واحدِ معناساز در زنجیره‌ای همنشین است. در رمان‌ها و فیلم‌های رئالیستی این واحدهای معناساز به‌طور متوالی و با رعایت ترتیبی زمانی و به شکلی علّی (علت‌ومعلولی) به یکدیگر پیوند می‌خورند، اما در فیلم‌های مدرنیستی پیوند این واحدها غالباً نامتوالی و به‌ظاهر غیرعلّی است. آنچه این بی‌انسجامیِ ظاهری را تشدید می‌کند، گسست در زمان رخ دادنِ رویدادها (غیرخطی بودن پیرنگ) است. با این حال، همین رویدادهای ظاهراً گسیخته و نامرتبط نهایتاً پیرنگی مدرن را شکل می‌دهند که شالوده‌ی آن عبارت است از زنجیره‌ای همنشین. زنجیره‌های همنشین ساختار پیدای آثار ادبی و هنری را به وجود می‌آورند، اما تحلیل نشانه‌شناختیِ آن‌ها یکی از راه‌های تبیین معانی عمیق‌ترِ این آثار است.

حال می‌توانیم این پرسش را مطرح کنیم که: تحلیل نشانه‌شناختیِ زنجیره‌های همنشین در ادبیات داستانی یا فیلم چگونه باید انجام شود؟ در پاسخ باید گفت دو الگوی مهمِ تحلیل نشانه‌ها عبارت‌اند از «الگوی در زمانی» و «الگوی همزمانی». اگر زنجیره‌های همنشینِ نشانه‌ها در رمان‌های نوشته‌شده در چند برهه‌ی زمانی مختلف (مثلاً دوره‌ی مشروطه، پیش از انقلاب سال ۱۳۵۷، همزمان با و بعد از جنگ ایران و عراق، و مثلاً در یک دهه‌ی اخیر) را به روش درزمانی بررسی کنیم، با چنین تحقیقی می‌توانیم تطور پیرنگ رمان‌ها در بازه‌ی زمانی یادشده را تبیین کنیم. اما اگر دایره‌ی تحقیق‌مان را به زنجیره‌ی همنشین نشانه‌ها در یک رمان معیّن محدود کنیم، به‌طور خاص سازوکار معناسازی همان رمان را کشف خواهیم کرد. بسته به اهداف پژوهشگر/منتقد، هر یک از این دو الگو می‌تواند کاربرد داشته باشد و شناخت ما را از ادبیات و نهایتاً جامعه‌ای که ادبیاتِ مورد نظر در آن تولید شده و مخاطب پیدا کرده است، ژرف‌تر کند.

حال به‌جاست که این نوشتار را با چند پرسش برای نقد نشانه‌شناسانه‌ی رمان کوتاه مدیر مدرسه، نوشته‌ی جلال آل‌احمد، به پایان ببریم تا خواننده‌ی علاقه‌مند به نشانه‌شناسی با پاسخ دادن به آن‌ها، تمرینی در این شیوه از نقد ادبی انجام دهد:

۱. پیرنگ مدیر مدرسه از چند زنجیره‌ی همنشین تشکیل شده است و آیا فصل‌بندی رمان با این زنجیره‌ها مطابقت دارد؟

۲. هر زنجیره‌ی منفرد از همنشینیِ چه واحدهای کوچک‌تری تشکیل شده است؟
۳. آیا می‌توان استدلال کرد که در هر یک از زنجیره‌های همنشینِ مدیر مدرسه با الگوی «ثبات ← بحران ← ناکامی شخصیت اصلی در حل بحران» مواجه می‌شویم؟
۴. اگر پاسخ شما به پرسش قبلی مثبت است، آن‌گاه فصل پایانی رمان را مناسب (همپیوند با فصل‌های قبلی) می‌دانید یا آن را حلقه‌ای گسسته با زنجیره‌ی همنشین برآمده از کل رمان می‌دانید؟ (مثالی را که پیشتر درباره‌ی کفش مناسب با لباس عروس زدیم به یاد آورید.)
۵. می‌دانیم که مدیر مدرسه از زاویه‌ی دید شخصیت اصلی آن روایت می‌شود (مطابق با اصطلاحات روایت‌شناسیِ ژنت، می‌توانیم بگوییم که رویدادها با صدای یک «راوی درون‌رویداد» و با «کانونی‌سازی درونی ثابت» برای‌مان روایت می‌شود). انتخاب این صدا و این منظر برای روایت رمان، تا چه حد با زنجیره‌های همنشین آن مطابقت (یا احیاناً ناسازگاری) دارد؟ چرا؟

پرسش‌های فوق ما را به تحلیل همزمانی این رمان معروف رهنمون می‌کنند. حال بد نیست خواننده‌ی نوشته‌ی حاضر به این موضوع بیندیشد که اگر مقصودمان نقد نشانه‌شناختی مدیر مدرسه با رویکردی درزمانی باشد، مشخصاً چه کارهایی باید انجام دهیم؟

نشانه‌شناسی رویکرد تأمل‌انگیزی در فهم ادبیات است که ما را به درکی عمیق‌تر از روابط اجتماعی و معنای زندگی تشویق می‌کند.

چاپ شـشـم از کتاب «نظریه‌ی روان‌کاوی»

کتاب نظریه‌ی روان‌کاوی به چاپ ششم رسید. این کتاب دربرگیرنده‌ی هفت رساله‌ی مهم از زیگموند فروید است که می‌توان گفت بنیانی‌ترین اندیشه‌های او را به خواننده معرفی می‌کند. این هفت رساله عبارت‌اند از:

۱. «روان‌کاوی»: نوشتاری که فروید در آن مفاهیم کلیدی این نظریه را شرح می‌دهد.
۲. «شرح کوتاهی درباره‌ی روان‌کاوی»: دربرگیرنده‌ی توضیح مفصلی درباره‌ی فرایند شکل‌گیری مفاهیم بنیادی روان‌کاوی.
۳. «رئوس نظریه‌ی روان‌کاوی»: آخرین رساله‌ای که فروید پیش از مرگ در تبیین نظریه‌ی خود به رشته‌ی تحریر درآورد.
۴. «پیش‌درآمدی بر خودشیفتگی»: رساله‌ای درباره‌ی مفهوم «خودشیفتگی اولیه و ثانویه» و نشانه‌های آن.
۵. «خود و نهاد»: تبیینی مفصل از نظریه‌ی فروید درباره‌ی ساختار ذهن.
۶. «اندیشه‌هایی درخور ایام جنگ و مرگ»: تأملات روان‌کاوانه‌ی فروید درباره‌ی خشونت‌های جنگ جهانی دوم.
۷. «انواع مقاومت در برابر روان‌کاوی»: رساله‌ای که فروید در آن دلایل ناخودآگاهانه‌ی تقبیح روان‌کاوی از سوی مخالفان این نظریه را شرح می‌دهد.

کتاب نظریه‌ی روان‌کاوی: هفت رساله از زیگموند فروید را می‌توانید علاوه بر کتابفروشی‌ها، از سایت اینترنتی انتشارات مروارید تهیه کنید.

اطلاعیه‌ی چهار کارگاه جدید

دکتر پاینده از هفته‌ی اول تیرماه ۱۴۰۲، چهار کارگاه جدید را برگزار خواهد کرد. عناوین این کارگاه‌ها عبارت‌اند از:

۱. کارگاه شالوده‌های نقد ادبی

۲. کارگاه نشانه‌شناسی و مطالعات فرهنگی

۳. کارگاه آشنایی با رمان ۲ (رمان مدرن)

۴. کارگاه داستان‌نویسی ۲

شرح دوره و اطلاعات مربوط به ثبت نام این کارگاه بدین قرار است:

کارگاه شالوده‌های نقد ادبی
هدف از این کارگاه که در ۱۰ جلسه برگزار خواهد شد، آشنایی علاقه‌مندان نقد ادبی با مبانی نظری نقد است. این کارگاه برای کسانی در نظر گرفته شده است که در رشته‌ی تحصیلی خود درسی درباره‌ی نظریه و نقد ادبی نگذرانده‌اند و هیچ دانشی درباره‌ی نقد ندارند اما مایل‌اند با روش‌های تحلیل کیفی آشنا شوند. در این دوره‌ی آموزشی، ابتدا تعریف‌های نادرست اما متداول از نقد ادبی معرفی می‌شوند و ضمن بررسی نمونه‌هایی از شبه‌نقد،‌ اشکالات مقالاتی که بر اساس این تعریف‌های نادرست نوشته شده‌اند مشخص می‌گردد. در مرحله‌ی بعد تعریف‌های علمی از چیستیِ نقد و شیوه‌ها و رویکردهای آن ارائه می‌شود. در این مرحله همچنین نمونه‌هایی از شعر و داستان کوتاه در کارگاه به صورت عملی نقد می‌شوند. جلسات اولیه‌ی این کارگاه به بنیان‌های نظری نقد ادبی در آراء و اندیشه‌های فلاسفه‌ی یونان باستان مانند افلاطون، ارسطو،‌ هوراس،‌ لونگینوس و دیگران اختصاص دارد و سپس تحولات بعدی نقد تا پیدایش «مطالعات فرهنگی» در نیمه‌ی دوم قرن بیستم پیگیری می‌شود. شالوده‌های نقد ادبی در این کارگاه با اشاره به متون ادبی ایرانی (شعر و داستان کوتاه) و همچنین فیلم‌های ایرانی تدریس می‌شود.

برنامه‌ی این کارگاه با هدف تربیت منتقدان ادبی برای کار در مطبوعات و مراکز پژوهشیِ مرتبط با مطالعات ادبی تنظیم شده است. با این حال، علاقه‌مندان به ادبیات نیز که می‌خواهند از متون ادبی التذاذی زیبایی‌شناختی ببرند و ادراک خود از نحوه‌ی معناآفرینیِ این متون را افزایش دهند، یا کسانی که مایل‌اند با روش‌های تحلیل کیفی آشنا شوند می‌توانند در این کارگاه شرکت کنند و از مطالب آن برای فهم بهتر ادبیات و جهان پیرامون‌شان استفاده کنند.

دوشنبه‌ها، ساعت ۱۶ تا ۱۷:۳۰
نشانی: یوسف‌آباد، خیابان جهان‌آرا، کوچه ۴۲/۱، پلاک ۲۰

جهت کسب اطلاعات بیشتر و رزرو به تلگرام شماره ۰۹۹۱۸۵۸۵۳۰۰ پیام بدهید. با توجه به محدودیت ظرفیت، اولویت با کسانی است که زودتر در لیست رزرو قرار گرفته باشند.

****

کارگاه نشانه‌شناسی و مطالعات فرهنگی
نشانه‌شناسی و مطالعات فرهنگی در زمره‌ی پرطرفدارترین رویکردهای نقد ادبی در دهه‌های اخیر بوده است. نظریه‌های نشانه‌شناسی و مطالعات فرهنگی بسیار متنوع‌اند و در اکثر منابع بیشتر به کاربرد آن‌ها در حوزه‌ی فرهنگ عمومی توجه شده است. در این کارگاه کوشیده می‌شود نظریه‌های یادشده همچنین با کاربردشان در مطالعات ادبی و هنری آموخته شوند. طیف نظریه‌هایی که در این کارگاه خواهیم آموخت، شامل نظریه‌های ریفاتر، سوسور، بارت و پِرْس است. این کارگاه در ده جلسه برگزار می‌شود و هم شامل مطالب نظری خواهد بود و هم شامل تمرین‌های عملی با مشارکت کلیه‌ی اعضای کارگاه. شالوده‌های نشانه‌شناسی و مطالعات فرهنگی در این کارگاه بر اساس جلد دوم از کتاب نظریه و نقد ادبی: درسنامه‌ای میان‌رشته‌ای (انتشارات سمت) ارائه خواهد شد و از همه‌ی اعضای کارگاه درخواست می‌شود برای جلسه‌ی اول صفحات ۲۶۱ الی ۲۷۳ از کتاب یادشده را خوانده باشند.

دوشنبه‌ها، ساعت ۱۸ تا ۱۹:۳۰
نشانی: یوسف‌آباد، خیابان جهان‌آرا، کوچه ۴۲/۱، پلاک ۲۰

جهت کسب اطلاعات بیشتر و رزرو به تلگرام شماره ۰۹۹۱۸۵۸۵۳۰۰ پیام بدهید. با توجه به محدودیت ظرفیت، اولویت با کسانی است که زودتر در لیست رزرو قرار گرفته باشند.

****

کارگاه آشنایی با رمان (۲) (رمان مدرن)
رمان مدرن در دوره‌ای به وجود آمد که اندیشه‌های جدید در فلسفه و علم، نگرش انسان به خویشتن و جهان پیرامونش را به‌کلی دگرگون کرده بود. عطف توجه از واقعیت بیرون به واقعیت درونِ ذهن، از جمله ویژگی‌های رمان مدرن است که در تکنیک‌هایی مانند سیلان ذهن متبلور می‌شود. هدف از برگزاری دوره‌ی آموزشیِ «آشنایی با رمان (۲)»، فراگیری ویژگی‌های رمان قرن بیستم و روش‌شناسیِ تحلیل آن است. این دوره به‌ویژه برای پژوهشگران و علاقه‌مندانی طراحی شده است که در رشته‌ی تحصیلیِ خود درسی درباره‌ی ادبیات داستانی نگذرانده‌اند، اما مایل‌اند با شیوه‌ی تحلیل رمان آشنا شوند. این دوره همچنین با این هدف طراحی شده است که نسل جدیدی از منتقدان ادبیات داستانی تربیت شوند که بتوانند در مطبوعات و رسانه‌های دیجیتال نقدهای روشمند و غیرذوقی بنویسند. در این دوره‌ی أموزشی که طول آن ۱۰ جلسه خواهد بود، پس از بحث‌های نظری درباره‌ی ویژگی‌ها و ساختار رمان مدرن و نحوه‌ی تحلیل آن، یک رمان مدرن فارسی نیز به‌طور مبسوط در کارگاه تحلیل خواهد شد تا شرکت‌کنندگان در این دوره توانایی عملی برای خوانش نقادانه‌ی این نوع رمان را کسب کنند. رمانی که در این دوره تدریس می‌شود، سرخی تو از من نوشته‌ی سپیده شاملو است که ویژگی‌های مدرنیسم در رمان را به‌طرز چشمگیری به نمایش می‌گذارد.

مباحث نظری رمان را از بحث‌های کتاب نظریه‌های رمان: از رئالیسم تا پسامدرنیسم خواهیم آموخت (ویراست جدید، انتشارات نیلوفر، ۱۳۹۹) خواهیم آموخت. از اعضای کارگاه تقاضا می‌شود برای جلسه‌ی اول، مقاله‌ی «رمان قرن بیستم» از دیوید دِیچز و جان استُلوردی (صفحات ۱۰۱ الی ۱۰۶) را بخوانند. از همه‌ی اعضای کارگاه انتظار می‌رود در بحث‌های جمعی شرکت کنند تا این دوره بتواند در ارتقای توانایی آنان در نقد رمان مدرن اثرگذار باشد.

پنج‌شنبه‌ها، ساعت ۱۴ تا ۱۵:۳۰
نشانی: یوسف‌آباد، خیابان جهان‌آرا، کوچه ۴۲/۱، پلاک ۲۰

جهت کسب اطلاعات بیشتر و رزرو به تلگرام شماره ۰۹۹۱۸۵۸۵۳۰۰ پیام بدهید. با توجه به محدودیت ظرفیت، اولویت با کسانی است که زودتر در لیست رزرو قرار گرفته باشند.

****

کارگاه داستان‌نویسی (۲)
هدف از این کارگاه که در ۱۰ جلسه برگزار خواهد شد، افزایش مهارت‌های خلاقانه‌ی نویسندگان نوقلم است که قصد دارند داستان‌نویسی را به‌طور جدی و حرفه‌ای دنبال کنند. در هر یک از جلسات، نخست مبحثی نظری درباره‌ی شیوه‌های داستان‌نویسی مطرح خواهد شد و سپس داستانی که یکی از شرکت‌کنندگان کارگاه نوشته است به طور جمعی خوانده و بررسی می‌شود. در بحث راجع به داستان‌ها، شیوه‌ی به‌کارگیری خلاقانه و هدفمندِ عناصر داستان برای القای درونمایه‌ی مورد نظر نویسنده بحث خواهد شد.

داوطلبان شرکت در این کارگاه باید دوره‌ی آموزشی پیش‌نیاز («کارگاه داستان‌نویسی (۱)» را گذرانده باشند و در غیر این صورت حتماً شناخت کافی از عناصر داستان داشته باشند (زاویه‌ی دید، شخصیت، پیرنگ، زاویه‌ی دید، کشمکش، …)

پنج‌شنبه‌ها، ساعت ۱۶ تا ۱۷:۳۰
نشانی: یوسف‌آباد، خیابان جهان‌آرا، کوچه ۴۲/۱، پلاک ۲۰

جهت کسب اطلاعات بیشتر و رزرو به تلگرام شماره ۰۹۹۱۸۵۸۵۳۰۰ پیام بدهید. با توجه به محدودیت ظرفیت، اولویت با کسانی است که زودتر در لیست رزرو قرار گرفته باشند.