انتشارات نیلوفر مجموعه‌ی سه‌جلدی داستان کوتاه در ایران را برای پنجمین نوبت منتشر کرد. در این کتاب که مشروح‌ترین منبع درباره‌ی داستان کوتاه ایران بر پایه‌ی نظریه و نقد ادبی است، مجموعاً پنجاه داستان کوتاهِ ممتاز از شاخص‌ترین نویسندگان ایران به‌تفصیل تحلیل شده‌اند و افزون بر آن، داستان‌های متعددِ دیگری نیز به‌طور موردی نقد شده‌اند.

جلد نخست این مجموعه‌ی سه‌جلدی در ۵۸۴ صفحه به داستان‌های رئالیستی و ناتورالیستی اختصاص دارد و در آن علاوه بر داستان‌هایی از نویسندگان متقدم مانند جلال آل‌احمد، غلامحسین صادقی، احمد محمود، بزرگ علوی و صادق چوبک، از نویسندگان رئالیست متأخر نیز، مانند شهلا پروین‌روح، حسن بنی‌عامری، مهدی رجبی و دیگران، داستان‌هایی گنجانده و تحلیل شده است.

جلد دوم این مجموعه‌ در ۵۲۸ صفحه به معرفی و نقد داستان‌های مدرن ایرانی اختصاص دارد. به پیروی از رویکرد عمومی این کتاب که ارائه‌ی نقد ادبیِ روشمند و متکی بر نظریه است، در این جلد گزیده‌ای از ممتازترین داستان‌های مدرن ایرانی به قلم نویسندگان صاحب‌سبکی مانند صادق هدایت، هوشنگ گلشیری، محمد کشاورز، سیمین دانشور، محمد کلباسی، گلی ترقی و دیگران به‌تفصیل بررسی شده‌اند. از جمله نظریه‌هایی که در این مجلد معرفی شده‌اند، می‌توان به نظریه‌ی «داستان کوتاه غنایی»، نظریه‌ی «داستان کوتاه شاعرانه» و «داستان کوتاه امپرسیونیستی» اشاره کرد که نمونه‌‌هایی شاخص از آن‌ها نیز در کتاب گنجانده شده‌اند.

جلد سوم کتاب داستان کوتاه در ایران به تبیین و معرفی داستان‌نویسی پسامدرن اختصاص دارد که متأخرترین جریان در ادبیات داستانی معاصر ما است. در این مجلد، تحولات سبکی و تکنیکیِ داستان‌های جدید ایرانی با روشی میان‌رشته‌ای و با الگویی برگرفته از نقد ادبی معاصر بررسی می‌شود. این جلد شامل ده فصل است و در ۷۰۲ صفحه، هم نظریه‌های پسامدرنیسم را معرفی می‌کند و هم بیست نمونه‌ی شاخص از داستان‌های پسامدرن ایرانی در آن مفصلاً نقد شده‌اند. برخی از نظریه‌های پسامدرن که در این کتاب معرفی شده‌اند، عبارت‌اند از: پساساختارگرایی، مرگ مؤلف، فراداستان و فراتاریخ، وانمودگی و فوق‌واقعیت، نظریه‌ی فوکو درباره‌ی گفتمان، نظریه‌ی لیوتار درباره‌ی افول کلان‌روایت‌ها، نظریه‌ی مک‌هِیِل درباره‌ی وجودشناسی پسامدرن، و … . این مجلد شامل داستان‌هایی از نویسندگانی همچون ابوتراب خسروی، بهرام مرادی، خسرو دوامی، امیرتاج‌الدین ریاضی، احسان عباسلو، اسماعیل زرعی، علی‌اصغر شیرزادی، حامد حبیبی و دیگران است.

کتاب سه‌جلدی داستان کوتاه در ایران در بیش از ۱۸۰۰ صفحه مشروح‌ترین مرجع شناخت داستان کوتاه ایران و یگانه منبعی است که به جای بررسی‌های تاریخی یا اظهارنظرهای ذوقی، داستان‌های نوشته‌شده به قلم شاخص‌ترین نویسندگان ایرانی را بر اساس نظریه‌های نقد ادبی به خواننده می‌شناساند. این کتاب در حال حاضر در اکثر دانشگاه‌های ایران به‌عنوان کتاب درسی به دانشجویان ادبیات فارسی و علوم انسانی تدریس می‌شود.

مجموعه‌ی سه‌جلدی داستان کوتاه در ایران را می‌توانید از فروشگاه اینترنتی انتشارات نیلوفر تهیه کنید.

انتشارات مروارید چاپ ششم از کتاب گشودن رمان: رمان ایران در پرتو نظریه و نقد ادبی را منتشر کرد. علاقه‌مندان می‌توانند این کتاب را در نمایشگاه کتاب تهران (حضوری و مجازی) و همچنین از سایت انتشارات مروارید تهیه کنند.

سکوت در جهانی پُرسروصدا

ما در جهانی پُرسروصدا زندگی می‌کنیم. «صدا» در لغت یعنی آوا یا محرک‌های صوتی‌ای که عصب‌های شنوایی را تحریک می‌کنند. اما این‌جا معنای لغوی صدا را در نظر ندارم. صدا به معنای شامل‌شونده‌ای که من به کار می‌برم، علاوه بر محرک‌های شنیداری (اصوات)، شامل محرک‌های دیدگانی هم می‌شود. پس پوسترها صدا هستند، بیلبوردها صدا هستند، رنگ‌ها هم صدا هستند، همان‌گونه که آگهی‌ها و تبلیغات هم صدا هستند، پیامک‌های ناخواسته صدا هستند، اخبار و گزارشات رسانه‌ها صدا هستند و … . مطابق با درک متعارف از «صدا» افراد ناشنوا صداها را نمی‌شنوند، اما جالب است که بتهوون برخی از غنی‌ترین سمفونی‌هایش را اواخر عمر خلق کرد که ناشنوا شده بود. این خود مؤیِدِ این است که باید تعریف و درک جدیدی از «صدا» ارائه دهیم که آن را به «صوت» تقلیل نمی‌دهد.

غیاب به‌منزله‌ی حضورِ اثرگذار

غیاب عبارت است از آن فقدانی که حضور کامل را به تأخیر می‌اندازد. در نقد پسامدرنِ اندیشه‌ی مغرب‌زمین، غیاب از جمله مفاهیم بنیادین محسوب می‌شود. در متافیزیک حضور، حقیقت اولیٰ با «حضور» برابر دانسته می‌شود. حقیقت داشتن ــ یا حقیقتاً وجود داشتن ــ برابر است با حضورِ اصیل و کامل. پنداشت‌های سنتی و مدرن انسان از خداوند دقیقاً مبتنی بر همین پیوند میان حقیقت اولیٰ و حضور هستی‌شناختی است. خداوند منشأ همه‌ی حضورها و خودْ تجلی حضور هستی است). سوژه‌ی انسانی هم تا زمانی که حضور عقلانی نداشته باشد، فاقد اندیشه و هویت محسوب می‌شود. در زبان نیز همین‌طور است: معنا وقتی در زبان ایجاد می‌شود که «دال» حکایت از حضور «مدلول» کند.

از نظر پساساختارگرایان و پسامدرنیست‌ها، تجلی هر حضوری منوط به پنهان کردن یک غیاب است. با توجه به این‌که تجلی حضور نوعی فرایند افتراقی است، حضور بدون غیاب ناممکن است. پس هیچ حضوری اصالت‌مند یا تمام‌وکمال نیست زیرا حضور مستلزم غیاب است. به همین دلیل، شکل‌های غیاب در آثار پسامدرن، متافیزیک حضور را برمی‌اندازند.

یکی از محوری‌ترین موضوعات در فهم پسامدرن از غیاب، مسئله‌ی زبان و بازنمایی است که بویژه دریدا به آن پرداخته است. از نظر دریدا، غیاب شرط اساسی کارکرد داشتن نشانه‌های زبان است. او با این دیدگاه مخالف است که نشانه‌های زبان حضور مدلول استعلایی را بازنمایی می‌کنند. به استدلال او، کارکرد دال‌ها منوط به غیاب مدلول استعلایی است. به عبارت دیگر، نشانه‌ها به علت رابطه‌ی افتراقی با یکدیگر دلالت می‌کنند و هرگز نمی‌توانند بر حضور هیچ‌گونه مدلول غیرزبانی‌ای دلالت کنند.

معمولاً حضور را برتر می‌دانیم و غیاب را فرومرتبه یا حتی مذموم (مثلاً غیاب در قراری مهم، یا غیاب در محضر اندیشمندی فرزانه). داستان‌نویسانی که دانش عمیقی از ادبیات ندارند، هنگام نوشتن داستان صرفاً به خلق شخصیت‌ها و حضورشان فکر می‌کنند، اما به غیاب شخصیت‌ها نمی‌اندیشند یا اساساً فکر نمی‌کنند که داستان می‌تواند مبتنی بر غیاب باشد و نه حضور. در حالی که غیاب شخصیت، یکی از راه‌های به پیش بردن پیرنگ است. نمونه‌ای مثال‌زدنی از چنین پیرنگی را می‌توان در رمان جای خالی سلوچ، نوشته‌ی محمود دولت‌آبادی، دید. ایضاً بخش عمده‌ی فیلم درباره‌ی الی، ساخته‌ی اصغر فرهادی، بر مبنای غیاب شخصیت الی شکل می‌گیرد. نمونه‌ای دیگر از غیاب یک شخصیت که موجب تحول شخصیتی دیگر و عوض شدن نگاه او به زندگی‌اش می‌شود، غیاب یوسف در رمان سووشون و تأثیر عمیق آن در همسر او (زری) است. اما شاید مثال‌زدنی‌ترین اثر ادبی که کلاً بر اساس غیاب شکل گرفته است، نمایشنامه‌ی مشهور در انتظار گودو، نوشته‌ی ساموئل بکت، است.

سکوت می‌تواند بسیار معنادارتر و دلالت‌آفرین‌تر از بیانِ پُرسروصدا باشد، هم در هنر و ادبیات و هم در زندگی واقعی، مشروط بر این‌که راه‌های فهم سکوت را بدانیم.

باختین نظریه‌پردازی بود که در شوروی سابق، تحت حکومت استبدادیِ کمونیست‌های به‌قدرت‌رسیده پس از انقلاب سوسیالیستی سال ۱۹۱۷، دیدگاه‌هایی «غیررسمی» درباره‌ی ادبیات اشاعه می‌داد. مطابق با دیدگاه رسمی، آثار ادبی باید شالوده‌های ایدئولوژیک حاکمیت (مارکسیسم) را برای مخاطبان «توجیه» می‌کرد. فرض بر این بود که با خواندن رمان‌ها و اشعار و داستان‌هایی که استثمار پرولتاریا در نظام سرمایه‌داری را به‌وضوح نشان می‌داد، مردم («خلق‌های ستم‌دیده»، مطابق با واژگان کمونیست‌ها) از بورژوازی منزجر می‌شدند و با حکومت به‌اصطلاح کارگریِ برآمده از انقلاب همراهی می‌کردند. از این رو، رمان‌هایی مانند مادر نوشته‌ی ماکسیم گورکی، یا چگونه فولاد آبدیده شد نوشته‌ی نیکلای اُسترُوْسکی، به‌منزله‌ی نمونه‌ی اعلای «ادبیات مردمی» ستوده ـــ و نویسندگان‌شان حمایت ـــ می‌شدند. در چنین الگویی از ادبیات، صدای راوی دانا و بافراستی سیطره دارد که همه‌چیز را حکیمانه می‌داند و صلاح آحاد جامعه و حتی بشریت را به‌ روشی تعلیمی ابلاغ می‌کند. متقابلاً باختین در نظریه‌ی رمانِ چندصدایی، آن نوع رمانی را تأمل‌انگیز و درخور توجه می‌دانست که به صداهای متنافر و حتی متضاد میدان می‌دهد و تصمیم‌گیری درباره‌ی درستی یا نادرستیِ جهان‌بینی‌های متباین را به خواننده وامی‌گذارد.

در این کارگاه، مفاهیم اساسی نظریه‌ی باختین (از قبیل «ناهمگونی زبانی»، «منطق گفت‌وگویی»، «رمان تک‌صدایی»، «رمان چندصدایی»، «کارناوال»، «مرکزگرایی»، «مرکزگریزی»، و …) یک‌به‌یک توضیح داده شد و در گام بعدی رویکرد او در نقد ادبی در خوانش دو رمان ایرانی (یکی چندصدا و دیگری تک‌صدا) به کار برده شد تا اعضای کارگاه مهارت عملی در کاربرد نظریه‌ی باختین به دست آورند.

با این اوضاف، به گمانم معلوم می‌شود که چرا این کارگاه برگزار شد و چرا کسانی دشواریِ شرکت کردن در آن را در زمستانی سرد به جان خریدند و هر پنجشنبه ساعت ۱۴ گرد هم آمدند (بعضی‌شان از راه‌های دور و حتی از شهرهایی دیگر) تا شناخت عمیق‌تری از ادبیات و چندوچون نظریه‌ی باختین به دست آورند. تصویر زیر، نشانه‌های آشکاری از شور و علاقه‌ی تعدادی از این مخاطبان جدی را در پایان آخرین جلسه‌ی کارگاه به‌یادگار ثبت کرد.

۱. کارگاه «آشنایی با رمان(۱)»

هدف از برگزاری کارگاه «آشنایی با رمان (۱)»، آشنایی با ویژگی‌های رمان رئالیستی و روش‌شناسیِ تحلیل آن است. این دوره بویژه برای پژوهشگران و علاقه‌مندانی طراحی شده است که در رشته‌ی تحصیلیِ خود درسی درباره‌ی ادبیات داستانی نگذرانده‌اند، اما مایل‌اند با شیوه‌ی تحلیل رمان آشنا شوند. این دوره همچنین با این هدف طراحی شده است که نسل جدیدی از منتقدان ادبیات داستانی تربیت شوند که بتوانند در مطبوعات مقالاتی روشمند در نقد رمان بنویسند. این کارگاه در ۱۰ جلسه تشکیل می‌شود و طی این جلسات مطالب بسیار زیادی را باید کار کرد: نحوه‌ی ظهور رمان به منزله‌ی ژانری نو در قرن هجدهم، پس‌زمینه‌ی فلسفی رئالیسم، تمایز رمان با رمانس، نظریه‌ی ایان وات درباره‌ی رمان، ویژگی‌های رئالیسم صوری، عناصر رمان، شیوه‌ی خوانش تحلیلی رمان، تحلیل مشروح دو رمان، و … . روش کار در این کارگاه به این صورت خواهد بود که اعضای کارگاه برای هر جلسه پیشاپیش مطالبی را از کتاب «نظریه‌های رمان: از رئالیسم تا پسامدرنیسم» نوشته‌ی ایان وات،‌ دیوید لاج، … (تهران: انتشارات نیلوفر، ۱۳۹۹) مطالعه می‌کنند و بعد در کارگاه بخشی از آن مطالب را به‌طور جمعی می‌خوانیم و درباره‌ی جزئیاتش با هم بحث می‌کنیم تا توضیح بیشتری درباره‌ی آن ارائه و ابهامات برطرف شود. بدین ترتیب، راه برای تحلیل دو رمان «غرور و تعصب» (نوشته‌ی جین آستین) و «چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم» (نوشته‌ی زویا پیرزاد) هموار می‌شود. این دوره‌ی آموزشی به صورت کلاس برگزار نمی‌شود، بلکه در قالب «کارگاه» (محل کار) برگزار می‌شود.

از اعضای کارگاه درخواست می‌شود برای جلسه‌ی اول صفحات ۱۱ الی ۳۰ از کتاب «نظریه‌های رمان» را پیشاپیش بخوانید.

پنجشنبه‌ها – ساعت ۱۴ تا ۱۵:۳۰
شروع دوره: ۱۷ فروردین ۱۴۰۲
نشانی: یوسف‌آباد، خیابان جهان‌آرا، کوچه ۴۲/۱، پلاک ۲۰

تلفن: ۰۹۹۱۸۵۸۵۳۰۰
تلگرام: osaninstitute@

---

۲. اطلاعیه‌ی «کارگاه داستان‌نویسی (۱)»

هدف از برگزاری این کارگاه که طی ۱۰ جلسه برگزار خواهد شد، افزایش مهارت‌های خلاقانه‌ی نویسندگان نوقلم است که قصد دارند داستان‌نویسی را به‌طور جدی و حرفه‌ای دنبال کنند. رویکرد این کارگاه به داستان‌نویسی مبتنی بر نظریه‌هایی ادبی و شناخت سبک‌های داستان‌نویسی در ادبیات ایران و جهان خواهد بود. شرکت‌کنندگان در این دوره، می‌بایست از آشنایی مقدماتی با عناصر داستان برخوردار باشند (زاویه‌ی دید، شخصیت، پیرنگ، کشمکش، …). در هر یک از جلسات، نخست بحثی نظری درباره‌ی شیوه‌های داستان‌نویسی انجام خواهد شد و سپس داستانی که یکی از شرکت‌کنندگان کارگاه نوشته است در جمع خوانده و بررسی می‌شود. در بحث راجع به داستان‌ها، شیوه‌ی به‌کارگیری خلاقانه و هدفمندِ عناصر داستان برای القای درونمایه‌ی مورد نظر نویسنده بحث خواهد شد. این کارگاه پیش‌نیاز شرکت در «کارگاه داستان‌نویسی (۲)» است که متعاقباً با برگزیده‌ای از شرکت‌کنندگانِ کارگاه مقدماتی برگزار خواهد شد.

پنجشنبه‌ها – ساعت ۱۶ تا ۱۷:۳۰
شروع دوره: ۱۷ فروردین ۱۴۰۲
نشانی: یوسف‌آباد، خیابان جهان‌آرا، کوچه ۴۲/۱، پلاک ۲۰

تلفن: ۰۹۹۱۸۵۸۵۳۰۰
تلگرام: osaninstitute@